Vroeger werden mensen vaak bang als er aan de hemel vreemde dingen gebeurden. Mensen snapten ze niet en zagen ze als een teken dat de goden boos waren. Zonsverduisteringen bijvoorbeeld, maar ook andere dingen, zoals planeten die aan de lucht vlak bij elkaar lijken te staan.
Dat laatste gebeurde in de 18e eeuw ook een keer. Alle toen bekende planeten, Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus stonden heel dicht bijelkaar aan de nachtelijke hemel.
Het verhaal hieronder gaat over die gebeurtenis én hoe dat voor een zekere Eise Eisinga aanleiding was om de mensen te laten zien dat het helemaal niet nodig was om daar bang voor te zijn.
Zo kan het zijn gegaan; een mooi verhaal:
Stel je even voor: je zit, als braaf eenvoudig fries burger van het prachtige dorpje Bozum op een goede zondagmorgen keurig, zoals het hoort, in de kerk. Niets bijzonders, want zo gaat het iedere zondag. Dominee Alta klimt op de preekstoel. Ook heel gewoon. Maar dan komt de preek! De dominee windt er geen doekjes om: het einde van de wereld is nabij en íedereen kan het zien!
"Kijk vanavond naar de hemel! Kijk zelf! Mercurius, Venus, Mars en Jupiter én de maan staan in samenstand, beste mensen! Ze staan zó dicht bijelkaar dat ze op elkaar zullen botsen! De gevolgen zullen verschrikkelijk zijn! De aarde zal uit haar baan worden geslingerd en verbranden in de zon! Ik heb uitgerekend dat dat op 8 mei 1774 de wereld zal vergaan! Bekeer u mensen, nu kan het nog!"
De dominee houdt een boekje omhoog: "Ik heb het opgeschreven, zo kan niemand zeggen dat hij er niet vanaf wist! Het einde van de wereld komt eraan! Bekeer u!"
Heftig geschrokken verlaten de Bozumers die zondag de kerk. Wat moet er van hen terechtkomen? Wat kunnen machteloze stervelingen als zij doen als er zulke enorme krachten vrijkomen? De aarde zal verbranden in de zon!
Als snel doet het verhaal van dominee Algra de ronde tot ver buiten Bozum. Zijn boekje wordt gelezen en veel mensen geloven hem. En waarom ook niet: het einde van de wereld is al vaker voorspeld. In de bijbel staat immers ook dat er ooit een laatste dag zal zijn. En daar komt bij: het ís te zien aan de nachtelijke hemel boven het Friese platteland: Mercurius, Venus, Mars én Jupiter staan gevaarlijk dicht bij elkaar én bij de maan! Dat kan niet goed gaan, de dominee heeft gelijk!
Steeds meer mensen geloven dominee Alta. Er ontstaat paniek!
Natuurlijk gelooft niet iedereen het. In Franeker, een belangrijke stad in Friesland mét een universiteit, woont Eise Eisinga. Eise is slim, geen twijfel mogelijk, maar studeren aan de universiteit, tsja... dat zit er niet in. Er moet gewerkt worden, er moet brood op de plank komen. Daarom wordt hij wolkammer. Hij maakt de wol klaar om die te kunnen spinnen. Het gaat goed met de zaken en daardoor kan Eise toch een beetje studeren: wiskunde en sterrenkunde natuurlijk! Al op zijn 15e schreef hij een boek over wiskunde van wel 650 bladzijden! En hij weet enorm veel over de zon en de planeten die eromheen draaien.
Hij schudt zijn hoofd om de paniek van de mensen en het rare boekje van die rare dominee. Zoveel onwetendheid... de planeten die op elkaar botsen en de aarde die in de zon verbrandt... dat kán helemaal niet! Die planeten líjken wel dicht bijelkaar te staan, maar in feite staan ze enorm ver van elkaar af! Miljoenen kilometers! Sterrenkundigen weten dat al eeuwen...
Maar die arme mensen... hoe moeten die dat te weten komen? Hoe kan hij ze laten zien dat...
Ineens krijgt hij een briljant idee! Hij zoekt z'n tekenspullen bijelkaar, rent vanuit z'n werkplaats naar z'n woonkamer en gaat aan tafel zitten. Pietsje, z'n vrouw, wil hem vragen wat hij ineens komt doen, maar hij gebaart haar stil te zijn, schuift alles aan de kant en legt z'n spullen neer. Dan kijkt hij naar het plafond. Hij schat de afstanden... houdt z'n handen een stukje uitelkaar en kijkt er turend en schattend tussendoor, nog steeds naar dat plafond. Hij staat op, loopt met grote passen door de kamer heen en weer, schuift nog wat spullen aan de kant en blijft dan even peinzend staan.
Z'n vrouw begrijpt er niets van. "Eise,.." begint ze. "Zometeen. Even wachten!" zegt Eise, en hij begint schetsen te maken... Ja, hier... de zon in het midden. Dan Mercurius.. Venus.. de aarde.
Met open mond staat Pietsje naar de tekeningen. "Wat ben je... dat meen je niet...! Wat ga je doen?"
"Het moet in zes maanden kunnen!", zegt Eise, "zonder op te kijken.
"Zes maanden? Een tekening op ons plafond? Zolang hoeft dat toch niet... En waarom? Wat..?"
Eise legt zijn spullen neer, en kijkt haar aan. "Een tekening? Nee! Een planetarium! Met alle zes planeten! Bewegend, precies zoals het echt gaat. Mercurius in 88 dagen om de zon heen en dan zo verder. De aarde in 365 natuurlijk, een jaar. Dan kunnen ze het zien, Pietsje! Dat die rare dominee in Bozum onzin uitkraamt! Dat dat helemaal niet kan, planeten die botsen en de aarde die in ze zon valt en verbrandt!" Eise kijkt zijn vrouw hoopvol en blij aan. Het zit al helemaal in z'n hoofd. Tandwielen moet hij maken, net als in een klok, maar dan groter, van hout en met tanden van spijkers, zodat ze elkaar aandrijven. Moeilijk is het, want niet alle planeten gaan even snel natuurlijk. Hoe verder van de zon af, hoe langer ze erover doen om een rondje er omheen te maken. Hoe langer het jaar dus ook! Saturnus doet er bijna 30 keer zolang over dan de aarde... Eise blijft naar het plafond staren.
Zijn vrouw is gaan zitten. Zij staart naar haar man. Ze weet het al. Als hij het in z'n hoofd heeft, gaat het gebeuren ook. En waar Eise het plafond al voor zich ziet met de planeten en de zolder vol tandwielen en aandrijfriemen, ziet zij de woonkamer voor zich, de komende maanden. Ze zucht. Het gaat gebeuren. Geen houden aan. Maar ze is ook trots. Trots op die geweldige man van haar, die z'n duizelingwekkende hoeveelheid kennis met anderen wil delen. Ze ziet hem nu al genieten, hij vindt het pas leuk als het moeilijk wordt.
"Eise," zegt ze, "Hoe eeh.. hoe blijft het bewegen?"
"Als bij een klok! Dus met gewichten, die eraan hangen en zorgen dat de tandwielen blijven draaien."
Pietsje staart voor zich uit. Het is een poosje stil.
"Eise, waar ga je die gewichten ophangen?"
Pietsje ziet zijn blik naar de hoek van de kamer gaan, naar de deuren van de bedstee.
"Dat meen je niet," zegt ze. "Boven ons bed?"
Eise grijnst: "Boven ons bed."
